آجرکاری در شهرهای مختلف
با ورود معماری متأثر از مغرب زمین به داخل ایران آجرکاری نیز تحت تأثیر آن قرار گرفت. با وجود تبحر آجرکاران در این رشته، در شهرهای مختلف با جزئیاتی در این مورد مواجه می‌شویم که دنباله آجرکاری معماری گذشته ایران نیست. آجرکاری‌های جدید در حد اعلای پختگی، زیبائی و سادگی کارهای گذشته نیست. در معمارى ايراني، آجر تنها پرکننده جرزها و پوشاننده احجام و جداکننده آنها از يکديگر نيست. بلکه بعنوان يک عنصر کامل در معمارى بکار رفته است.
آجر بعنوان يک عنصر تزئيني، کارآيى آن را دارد که با تمامى عناصر تشکيل‌دهنده يک معمارى بي‌آميزد و يا به شکل يک عنصر مجرد تزئينى جلوه‌گرى کند. تاریخ آجر کاری در ایران دوره‌های مختلفی را گذرانده است. ولی این تحولات تاریخی در شهرها یکسان نبوده و در هر شهری با مقتضیات زمان و مکان، تغییرات گوناگونی به وقوع پیوسته است.
آجرکاری در تهران
آجرکاری در تهران بطور خاص در سردر و رودیهای خانه‌ها که شاید اولین قدم بسمت برونگرائی و توجه به ظاهر ساختمان و نمای آن از کوی و معبر است و نیز در کتیبه بالای پنجره ها مشاهده می‌شود که از نظر تنوع بسیار چشمگیر است با بیشترین تزئینات آجری که از ترکیب آجرهای تزئینی و قالبی و گچ تشکیل شده است.
در کتاب نقوش سردرخانه های تهران قدیم تعداد قابل توجهی از نمونه‌های فوق مشهود است در نمونه‌های بررسی شده در تهران با ورود گل و بوته و طرح‌های اسلیمی که با اسلیمی‌های کاشی و قالی نیز قرابتی ندارد و طرح‌های سنتوری و قوس‌های ترکیبی مفصل و نقش‌های پر زرق و برق و فرشته و ملائکه و تاج و فره و هر و فلس ماهی و شیر مواجه می‌گردیم.
طرح کلی آن نماهای یونانی و رومی را تداعی می‌کند و تنها در تعداد اندکی از آنها رد پای آجرکاری ما و موتیف‌های ایرانی مشاهده می‌شود و تمامی سادگی و وقار که خصلت آجر محسوب می‌گردید به تظاهر و خودنمایی تبدیل می‌شود.
آجرکاری در شهر اراک
در شهر ۲۰۰ ساله اراک مصالح استفاده شده در نما آجر، سنگ و گچ است و تزئینات آجری به دو صورت مشاهده می‌شود گاهی با آجر معمولی نقش‌هایی ساخته‌اند که در آن از قوس‌های تزئینی و متنوع استفاده شده و نیز از نقش‌های معمولی از جمله خفته، راسته و قناس فرش استفاده شده ولی بیشتر آجرهای قالبی، نقشدار و گل برجسته و ترکیب با گچ مشاهده می‌شود. نقش‌های هندسی و غیرهندسی، اسلیمی، گل، پرنده، دو فرشته‌ای که تاجی را در دست دارند، دو شیر که تاجی را در دست دارند و غیره که کاملاً مشابه این تزئینات، در تهران است در هیچ بنایی از طرح‌های متین و ساده موجود در معماری ایران استفاده نشده است.
آجرکاری در شهر تبریز
آجرکاری در شهر تبریز مشابه تهران نیست و شخصیت مستقل خود را دارد. در این شهر به رغم زیبایی و تنوع چشمگیر در نقش‌های آجری در همه بناها با طرح‌های غیرایرانی مواجه می‌شویم. شبه ستون‌های تزئینی در قاب پنجره‌ها و استفاده از نقش‌های هندسی در پیشانی ساختمان‌ها از خصوصیات ویژه آجرکاری در شهر تبریز است در این شهر از موتیف‌های ایرانی بسیار کم استفاده شده است.
آجرکاری در کاشان و یزد
آجرکاری در شهرهای کاشان و یزد نیز به رغم معماری غنی و قابل توجه این شهرها در واحدهای مسکونی که اکثراً متعلق به دوران قاجار است ایرانی نیست آجرکاری مهری در این دو شهر مورد استفاده قرار گرفته و در تداوم آجرکاری گذشته نیست.
آجرکاری در کرمانشاه
معماری کرمانشاه بسیار جالب و قابل توجه است. آجرکاری در این شهر به وفور مشاهده می‌شود که از تنوع چشمگیری بهره گرفته و فاقد تعریف مشخصی است. استفاده از انواع قوس ایرانی و غیرایرانی و انواع طرح در کاشی‌های مهری و ترکیب سنگ و آجر از ویژگی‌های این شهر است.
آجرکاری در شهر بیرجند
استفاده از آجر در نمای ساختمان‌ها در بیرجند عمومیت دارد. اسامی انواع آجرهای به کار رفته در نمای ساختمان‌ها حاشیه، لوله، چهار و شش هستند. این آجرها با اشکال متفاوت در کنار هم قرار می‌گیرند. به رغم استفاده از آجر مهری تنها از نقش‌های ساده هندسیِ مربع ایستاده روی قطر، لوزی و چلیپا و گاهی از نقش سرو در نما استفاده شده است. در نقش‌های ساده تر از خفته و راسته، جناغی، قناس فرش استفاده شده که هر چند در تداوم معماری گذشته نیست ولی کاملاً رنگ و بوی ایرانی دارد.
آجرکاری در استان مازندران
آجرکاری در مازندران شکل مخصوص به خود را دارد. در این منطقه نقش‌هایی با گچ روی نما کشیده شده است. ترکیب آجر از طرح‌های قبلی الهام گرفته شده و تصاویر هندسی و نقش سرو در آنها به وفور دیده می‌شود. با وجود نقش شیر و خورشید در بعضی از نمونه‌ها که روی آجر نقاشی شده است، آجرکاری در این استان کاملاً رنگ و بوی ایرانی دارد.
آجرکاری در دزفول و شوشتر
زیباترین آجرکاری در شهرهای ایران به دزفول و پس از آن به شوشتر تعلق دارد. در این دو شهر طرح‌ها و نقش‌های آجری کاملاً در تداوم آجرکاری ایرانی بوده و به آن تکامل داده است. صدها نقش و طرح در آجرکاری این دو شهر مشاهده می‌شود. این نقش‌ها تنها با جلو و عقب نشاندن آجر و یا با اجرای کله و راسته آن ایجاد شده و چندان نیازی به تولید آجر خاص نداشته است. مهندس غلامرضا نعیما در کتاب دزفول شهر آجر پس از اشاره به سابقه سه هزار ساله آجر در منطقه درباره آجرهای مورد استفاده در این شهر گفته است: اگر آجر مربع شکل کامل را نصف کنیم آجر نیمه بدست می‌آید که خود پایه و اساس خرد شدن را تشکیل می‌دهد و آن را ۴ صافه می‌گویند. اگر نیمه را نصف نمائیم چاری یا دو صافه به وجود می آید (۱:۴ آجرکامل) یا می‌توانیم ۴ صافه (نیمه) را به کلوخ و ۳ صافه تبدیل نماییم. چاری را اگر دو قسمت نمائیم ۲ کلوخ به دست می‌آید. در خوون چینی همواره نیمه بزگترین جزء کلوخ، کوچکترین جزء است
