خانواده به عنوان اصلی ترین نهاد اجتماعی با وجود پیشرفت و ایجاد فناوری های جدید نقش و جایگاه اصلی خود را حفظ كرده اما در این میان تشدید آسیب های اجتماعی سبب شده است تا كاركرد این نهاد تا میزانی تغییر كند كه پدیده بی سرپرستی و بد سرپرستی از پیامدهای دگرگونی در شكل و كاركرد آن به شمار می رود. عوامل متعددی در بروز بی سرپرستی و بد سرپرستی تاثیر می گذارد كه از آن جمله می توان به فوت و از دست دادن اعضای خانواده، طلاق، وابستگی به مواد اعتیادآور، بروز سوانح طبیعی، حمایت های اجتماعی و قانونی ضعیف اشاره كرد.
هر چند در بسیاری از كشورها قوانینی برای حمایت از زنان به تصویب رسیده است اما وجود موانع سیستماتیك، فرهنگی، اجتماعی و ساختاری سبب می شود تا اثرگذاری برنامه های حمایتی از زنان سرپرست خانوار كمرنگ باشد و در نتیجه آن فقر و مشكل های دیگر برای این قشر تشدید شود. در ایران نیز هرچند در بخش های مختلف قوانین خوبی در حمایت از زنان بی سرپرست وجود دارد اما همچنان چالش ها و موانع فرهنگی- اجتماعی باعث شده اند تا اثرگذاری اجرای این قوانین به حداقل اثر ممكن كاهش پیدا كند.
در قانون برنامه پنجم توسعه در بخش حمایتی و توانمندسازی و در بند۳۹ اشاره هایی به حمایت از زنان سرپرست خانوار شده اما به دلیل گسترده بودن مشكلات این قشر، آمار بالای آسیب ها و كمبود نیروهای متخصص در حوزه تصمیم سازی و اجرا؛ اقدام های عملی اندكی در جهت حمایت از این قشر صورت گرفته است و در نتیجه بازخورد این روند به شكل بازتولید آسیب های اجتماعی نمایان می شود.
بنابراین تقویت قوانین مربوط به زنان سرپرست خانوار، اتخاذ سیاست ها و برنامه های حمایتی در راستای توانمندسازی و افزایش ظرفیت این افراد می تواند به كاهش مشكل های آنها بیانجامد.
در همین ارتباط «سیدحسن موسوی چلك» رییس انجمن مددكاران اجتماعی ایران می گوید، پایین بودن سطح آگاهی و تحصیلات، مشكل های اقتصادی و عملكرد نامناسب نظام تامین اجتماعی در كشور سبب شده است تا زنان سرپرست خانوار بیش از دیگران در معرض آسیب های اجتماعی قرار بگیرند. در ادامه نظرهای وی را جویا می شویم.
** آسیب های اجتماعی تهدیدی برای زنان سرپرست خانوار
عوامل زیادی سبب شده است تا زنان بسیاری به عنوان سرپرست خانوار شناخته شوند كه از آن جمله می توان به مسایلی همچون طلاق، فوت و اعتیاد همسران اشاره كرد. بر پایه آمارهای موجود تعداد خانواده های مرد سرپرست در ایران بیشتر از ۱۵میلیون و ۷۱۱هزار خانوار و تعداد خانواده های زن سرپرست نیز بیش از یك میلیون و ۶۴۱ هزار خانوار به شمار می رود. در این میان درآمد كم زنان سرپرست خانوار، فقر نسبی آنها را به دنبال دارد و همچنین پایین بودن سطح آگاهی، مشكل های اقتصادی و عملكرد نامناسب نظام تامین اجتماعی در كشور این قشر از جامعه را بیش از دیگران در برابر آسیب های اجتماعی قرار می دهد.
افزایش آمار طلاق در جامعه و پس از آن مرگ و میرهای ناشی از تصادف های رانندگی و مرگ همسران از جمله دلایل افزایش تعداد زنان سرپرست خانوار محسوب می شود. بیشتر زنان سرپرست خانوار در كشور از سطح تحصیلات و مهارت های فنی پایینی برخوردارند. رشد خانواده های مرد سرپرست در فاصله سال های ۱۳۷۵ تا ۱۳۸۵ خورشیدی در حدود ۳۸ درصد بوده كه این میزان در ارتباط با خانواده هایی كه زنان سرپرست خانوار هستند به ۵۸ درصد رسیده است. به عبارت دیگر برپایه سرشماری ۱۳۸۵ خورشیدی میزان سهم زنان در سرپرستی خانواده ها ۴٫۹ درصد به شمار می رود.
** توانمندسازی اقتصادی زنان سرپرست خانوار
ایجاد اشتغال و توانمند سازی زنان از بُعد اقتصادی می تواند به عنوان مهمترین اقدام ها برای زنان سرپرست خانوار باشد. حمایت هایی كه دولت بر پایه قوانین بودجه سالیانه از زنان سرپرست خانوار دارد، بسیار ناچیز و اندك است و همین عاملی برای اشتغال اجباری برای آنان می شود. دولت باید متناسب با نیاز این زنان و مشاغل مورد نیاز جامعه، مهارت های شغلی لازم را به آنها آموزش دهد. حمایت از زنان سرپرست خانوار خوداشتغال، اعطای تسهیلات ارزان قیمت به آنان و فراهم آوردن شرایط ورود این زنان به چرخه اقتصادی از اهمیت بسیاری برخوردار است و ایجاد بسته های حمایتی می تواند راهی برای كمك به این قشر باشد.
** ضرورت مهارت آموزش و كسب و كار برای زنان سرپرست خانوار
فقدان آموزش و نداشتن مهارت كسب و كار در میان زنان سرپرست خانوار آنان را به طرف مشاغل كاذب سوق می دهد و به همین علت این قشر، مشمول هیچ نوع حمایتی نخواهند شد و اگر هم این مساله صورت بگیرد در قالب ارتباط های فردی است. نبود حمایت و رهاسازی این زنان آسیب های فردی و اجتماعی زیادی به بدنه جامعه وارد می سازد كه در مواردی قابل جبران نیست. این زنان نیازمند ترحم نیستند بلكه به توجه نیاز دارند و به عنوان بخشی از ظرفیت های موجود در جامعه و به علت مسایل غیرقابل پیش بینی سرپرست خانوار شده اند، بنابراین باید با نگاهی ویژه، شرایط زندگی بهتر را برای آنان از همه لحاظ فراهم آورد.
** تهیه طرح جامع كنترل و كاهش آسیب های اجتماعی در برنامه ششم توسعه
طرح توانمندسازی زنان سرپرست خانوار به عنوان طرح جامع در جهت كنترل و كاهش آسیب های اجتماعی تهیه شده است. البته در این زمینه دستگاه‌های متولی امر اقدام هایی را انجام داده‌اند كه از هماهنگی و انسجام كافی برخوردار نبوده و به علت نبود رویكرد واحد و یكپارچه نسبت به توانمندسازی این گروه موجب بروز برخی ناهماهنگی‌ها شده است. زنان سرپرست خانوار نیاز به حمایت دارند و نباید در جامعه رها شوند، در كشورهای مختلف دنیا برای توانمندسازی این زنان سرمایه‌گذاری می‌كنند و از ظرفیت آنها برای اقتصاد كلان كشور بهره می گیرند. به عنوان مثال كشور سوئد اینگونه زنان را در چتر حمایتی بیمه ها قرار می دهد و بدین وسیله مشكل های آنان را برطرف می كند. ایران نیز می تواند با بهره گیری از تجربه های آنها بیمه های اجتماعی را فعال كند و زنان سرپرست خانوار را حمایت كند.
«مجید ابهری» متخصص رفتارشناسی اجتماعی، بنیانگذار آسیب شناسی اجتماعی در ایران و عضو هیات علمی دانشگاه تهران نیز طلاق را از عوامل افزایش آمار زنان سرپرست خانوار در سطح جامعه می داند و در این باره می گوید: یكی از آسیب ها و عوارض طلاق، مقوله زنان سرپرست خانوار در سطح جامعه و چند پاره شدن خانواده ها به شمار می رود. در ادامه دیدگاه های كارشناسانه وی را از نظر می گذرانیم.
** نبود پوشش حمایتی علت بروز آسیب های اجتماعی در میان زنان سرپرست خانوار
بر پایه آمارها حدود ۴۳ درصد زنان سرپرست خانواده از تحصیلات برخوردارند و بقیه آنان از كم سواد و بی سواد هستند. سالیانه ۶۰ هزار تن به آمار زنان سرپرست خانواده افزوده می شود و این امر آسیب های جدی را برای آنان به وجود می آورد. نبود پوشش حمایتی مناسب از این زنان زمینه ابتلای آنها را به انواع بیماری های روانی همچون افسردگی ایجاد كرده است كه این موضوع در تربیت فرزندان نیز اثر مستقیمی دارد.
** نگاه منفی جامعه به ازدواج زنان سرپرست خانوار
افزایش زنان سرپرست خانوار سبب گسترش زنان معتاد و رشد آمار زنان كارتن خواب نیز می شود. همچنین بزهكاری، فروش مواد مخدر و … از آسیب های قابل توجه درباره این زنان است. شیوع زنان مطلقه جوان و نگاه منفی جامعه به ازدواج زنان سرپرست خانوار به هر دلیلی، نبود حمایت های مادی از این قشر، فقدان اشتغال زایی و كارآفرینی موثر در این ارتباط در كنار ضعف فعالیت های فرهنگی و برنامه ریزی های ناقص موجب تشدید و رشد سریع آمار آسیب های اجتماعی در بخش زنان سرپرست خانوار می شود.
** نقش خانواده و نهادهای متولی در حمایت از زنان سرپرست خانوار
خانواده ها، سازمان ها و نهادهای دولتی می توانند در بحث حمایت های مادی، فرهنگی و اشتغالزایی زمینه های مناسب برای توانمندی زنان سرپرست خانوار را به وجود آورند و عاملی موثر در پیشگیری و مقابله با آسیب های اجتماعی زنان باشند. تشكیل بانك های اطلاعاتی برای آسیب شناسی این زنان نسبت به محل سكونت و سن آنها، برنامه ریزی ها و سیاست گذاری های لازم نیز می تواند در جهت توانمندسازی های اجتماعی این زنان گامی موثر باشد.
*گروه اطلاع رسانی
خبرنگار: مریم همتی**انتشار دهنده: شهربانو جمعه
