تاریخچه پیدایش آجر در آثار ایرانی
هنر آجرکاری در ایران، به موجب مدارک موجود پیدایش و مصرف آجر، به هزاران سال قبل برمی‌گردد. پیشینه و ساخت آجر نیز به سال‌های باستان می‌رسد. در ادوار باستان در کنارهٔ رودهای دجله و فرات و پس از طغیان آنها مقدار زیادی گل و لای بر سطح زمین رسوب می‌کرد. این رسوبات که دارای چسبندگی خاص بودند و پس از اینکه در اثر تابش خورشید آب گل و لای آنها تبخیر می‌شد ترک‌هایی به وجود می‌آمد که لای خشک به صورت مکعب‌های نامنظم در می‌آمد. این مصالح به صورت ملات جهت دیوارهای گل چینهای در آن روزگار مصرف می‌شد.
قابل توجه است که اجاق‌های چادرنشین‌هایی که در کنار رودها به کار گله داری مشغول بوده‌اند در اثر نفوذ آتش سخت شده که در واقع این پدیده سبب پیدایش نحوه پخت و در نتیجه تولید آجر شده است. در سال‌های بعد هم‌زمان در ساخت برج بابل خشت زدن و پختن آجر به وسیله بابلی‌ها ابداع شد و به همین دلیل نام آجر که یک واژه بابلی است در اغلب زبان‌ها به همین نام مشهور شده است. پس از این مرحله به وسیله کلدانی‌ها پخت آجر به تکامل رسید و با پیدایش آجر، تحولی در ساختمان بناها که تا آن روزگار خشتی و گلی بودند به وجود آمد. در نتیجه این امر سبب آغاز بناهای مستحکم و آجری گردید. آجرهای اولیه بدون قالب و نظیر بالش ساخته می‌شده است. با مطالعه تاریخ آجرکاری در ایران می‌توان سیر تاریخی هنر آجرکاری را به خوبی تجزیه و تحلیل کرد.
هنر آجرکاری در دوره‌های تاریخی
هنر آجرکاری دوره سلجوقی
در دوره ارزشمند معماری سلجوقی از آجر به عنوان مصالح اصلی برای بناهایی مانند کاروانسراها، آب انبارها، بناهای شاهی، بناهای عمومی، مساجد، برج مقبره‌ها، مناره مقبره‌ها، مناره‌های بلند مساجد و … استفاده شده است. به طوری که در آثار پراکنده و فراوان کشور در این دوره شاهد هنرآفرینی‌های بسیار شگرف در هنر آجرکاری هستیم. تا جایی که در دو برج خرقان قزوین بیش از سی نوع آجرکاری همراه با طاق نماسازی‌های بسیار زیبا و خط‌های آجری کوفی برجسته و در مسجد جامع اصفهان نزدیک به ۳۷۵ طاق پوش در انواع گوناگون وجود دارد که قسمت اعظم آن از دوره سلجوقی است. در این دوره ارزشمند معماری، شاهد به وجود آمدن زیباترین نقوش در انواع گل چینهای آجری، گره آجری، خط‌های کوفی آجری هستیم. برگردونه مناره‌های بلند مساجدی چون مناره مسجد دامغان با ۲۶ متر ارتفاع، مناره چند وجهی مسجد نائین با حدود ۳۰ متر ارتفاع و مناره ساربان با ۴۸ متر ارتفاع و بالاخره مناره بی همتای مسجد علی نیز از آثار این دوره است.
هنر آجرکاری دوره ایلخانی
در این دوره پوشش‌های طاقی آجری وارد تحول گسترده‌ای از تکنیک و اجرا شده است. در دوره ایلخانی شاهد به وجود آمدن گنبد بسیار چشم گیر و خوش فرم هندسی سلطانیه با قطری حدود ۴۰/۲۵ متر و ارتفاع ۵۰ متر هستیم. ساخت این گنبد بر روی بسیاری از گنبدهای کلیساهای اروپا اثر مستقیم گذاشته است. گنبد کلیسای سانتاماریا دلفوره در فلورانس که حدود صدسال بعد از گنبد سلطانیه ساخته شده است از این نمونه است. همچنین در این دوره هنر آجرکاری وارد مرحله‌ای بسیار جالب از گوشه سازی‌های گنبدِ خانه‌ها در حالت خاص پتکانه، مقرنس شده است. نقش انواع گلچین‌های خفته و راسته و جناقی آجری و یا تلفیق آجر و کاشی زینت بخش این گونه اجراهای شگرف شده‌است.
از میان آثار فراوان آجری این دوره می‌توان به پتکانه سازی‌های گلچین دار مسجد ورامین و مسجد کبیر یزد و همچنین کاربرد مقرنسچه‌های آجری در محراب صفه شاگرد در مسجد جامع اصفهان اشاره کرد. در این زمان شاهد به وجود آمدن نوعی آجرهای مهری کوچک به اندازهٔ کلوک و دو قدی یعنی حدود ۵×۵ و ۵×۱۰سانتیمتر با حک نام جلاله الله و نقوش گره هستیم. این مهری ها در بین رج‌های آجر سبب شکل دهی و تزئین استثنایی در آجرکاری‌هایی چون ازاره‌های راهرو ارتباطی مسجد عمر به صفه شاگرد در مسجد جامع اصفهان شده است. همچنین نوعی گلچین‌های خاص آجری با کلوک و دو قدی‌های مهری نیز در غلام گردشی‌های طبقات فوقانی در گنبد سلطانیه وجود دارد. یکی از شاهکارهای هنر آجرکاری دوره ایلخانی بنای بی همتای منارجنبان است. در این بنا اگر یکی از دو منار بسیار ظریف و باریک را به حرکت درآوریم منار دیگر به جنبش درمی‌آید. کل بنا مرحله به مرحله از پشت بام تا سطح زمین دچار حرکت خواهد شد.
هنر آجرکاری دوره تیموری
عصر تیموری عصر جنبش و خیزش انواع هنرها به خصوص معماری است. در این زمان پوشش‌های گنبد آجری به تحول کامل می‌رسد. گنبدسازی‌های دو پوسته پیوسته به گنبدسازی‌های دو پوش گسسته تبدیل می‌شود. اجراهای خاص در مقابل واکنش نیروهای فشاری-کششی-پیچشی و به خصوص رانشی انجام می‌شود. به طور کلی بناهای ضدزلزله توسط خشخاشی سازی‌ها در بین دو پوشش گنبدها ساخته می‌شود. در این زمان انواع طاق پوش‌ها آجری چون ترکین، گلو در هم، شمسه پوش و بسیاری دیگر تا سرحد مطلوب متحول می‌شود. انواع گلچین‌های آجری در آنها به واقع عظمتی از هنر آجرکاری توسط معماران نامی ایران همچون قوام الدین پدر و غیاث الدین پسر شیرازی است.
زیباترین و شاخص‌ترین انواع نقوش گره آجری، خط‌های کوفی آجری، خط‌های بنایی و معقلی آجری حاصل کار این دوره است. به جرات می‌توان گفت این تزئینات، در عناصر و جزئیات، هم سطح با هنر کاشی کاری هستند.از این جمله می‌توان در خراسان به کارهای آجری بسیار زیبای مسجد قائن و برج مقبره اخنجان در حومه طوس و یا شاهکارهایی از هنر آجرکاری و بسیاری دیگر اشاره کرد.
هنر آجرکاری دوره صفویه
در این دوره از آجر در بسیاری از بناها، بخصوص کاروانسراهای بسیار پیشرفته زمان در شکل درون شهری و بیرون شهری استفاده شده است. این بناها به صورت یک و دو طبقه با طرح‌های بسیار جامع و با اسکلت سازی‌های بسیار اصولی ساخته شده‌اند. در مواردی نیز نماسازی‌هایی دل انگیز با استفاده از نقوش انواع گلچین‌های خفته و راسته، کلوک‌بندان، حصیری، جناقی، سم آهویی، گل برگردان و … اجرا شده است. پوشش‌های طاقی و بسیار زیبایی در این دوران کار شده است که مهمترین آنها به صورت زیر است.
گنبدی
عرقچین
کته پوش
پا تو پا
چهار بخشی
چهار گرده پوش
چهار ترکی
شمسه‌ای هندسی
در دودران صفوی انواع قوس‌های باربر تزئینی و تزئینی آجری به وجود آمده‌است.
انواع برج‌های کبوترخانه آجری با نماسازی‌های مشبک آجری و نقوش جذاب آجری
انواع رسمی بندی‌ها و کاربندی‌ها و طاسه سازی‌های آجری در اشکال مختلف در آن دوره ساخته شده است. در این تزئینات اغلب عناصری به شرح زیر، استفاده شده است.
سوسن
نیم سوسن
هفتی
سینه باز
پاباریک
لچکی
ترنجی
سمبوسه
در بین عناصر یاد شده، نقوش زیبای گلچین آجری به کارگرفته شده است. با استفاده این نقوش، بخصوص در بازارها آثار شگرف از آن تاریخ به جای مانده است. از میان آثار بسیار متعدد آجری این دوره می‌توان به پلهای بسیار عظیم و گسترده چون سی و سه پل و پل الله وردی خان اشاره کرد. در ساخت پایه‌های این بناها تمامی مسائل مربوط به فشار و هیدرولیک آب زاینده رود محاسبه شده است.
بنای حمام‌های آن دوران نیز بسیار اصولی اجرا شده است. در این حمام ها بخش‌های زنانه، مردانه و گرمخانه با به کارگیری تزئیناتی بسیار پرکار و دل‌انگیز ساخته شده است. اغلب تزئینات این حمام ها، بر روی ستون‌های ظریف و کاملاً باربر سنگی کار شده است. در ادامه می‌توان ملاحظه کرد که زیر سازی ستون‌ها نیز از پی گسترده و با مصالح آجر جوش و ملات آهک دار اجرا شده است. همچنین آبروهای حمام، زیر آبروها، آب‌بندی دیگ مسی مستقر بر روی آتشخانه و بسیاری مسائل جنبی در این حمام ها رعایت شده است. از معروف ترین حمام های این دوران می‌توان حمام گنجعلی خان در کرمان و حمام خسرو آقا در اصفهان را نام برد.
در دوره صفویه ساختن آب انبارهای آجری با نقوش زیبا نیز بسیار مورد توجه بوده است. نوع بادگیر دارا ین آب انبارها اغلب برای مناطق گرم و خشک کویری ساخته شده است.
